Wystawa Muzeum Historii Polski poświęcona jest insurekcji kościuszkowskiej, postaci Tadeusza Kościuszki oraz refleksji nad miejscem tradycji powstańczej w polskiej tożsamości narodowej.
Kluczowym wątkiem jest kwestia włączenia chłopów w szeregi narodu polskiego. Sformułowanie „Rzeczpospolita powstańcza” oznacza przejście z dawnej Rzeczpospolitej szlacheckiej do świata powstań, które łączą wszystkie warstwy społeczne w walce o wspólną, narodową sprawę. Insurekcja kościuszkowska ma cechy staropolskich konfederacji i żywiołowych zrywów zbrojnych, które nadają swoisty rytm polskim dziejom XIX i XX wieku. Do polskiej tradycji powstańczej retrospektywnie włącza się też konfederację barską, ze wzgardą traktując zdradziecką konfederację targowicką.
Wystawa prowadzi zwiedzających od czegoś dobrze im znanego – wszechobecnej w przestrzeni publicznej postaci Tadeusza Kościuszki (rozpoznawalnej także dla wielu cudzoziemców) – do mało znanej, głębokiej prowincji Rzeczpospolitej za panowania króla Augusta III Sasa. Zanim zwiedzający zanurzą się w insurekcji 1794 roku, poznają wraz z Kościuszką kraj i świat czasów Oświecenia – a więc nie tylko tak symboliczne miejsca jak rynek krakowski, Racławice, Maciejowice czy podwarszawska Praga, lecz także Litwę, Kurlandię (dzisiejszą Łotwę), Wielkopolskę i Wołyń. Na końcu wystawy zwiedzający wracają do teraźniejszości – nie tyle przez postać samego Kościuszki, ile przez szerszy kontekst narodowej tradycji powstańczej.
Ekspozycja dzieli się na pięć przestrzeni. Pierwsza – zorganizowana wokół artystycznej wizji katafalku Tadeusza Kościuszki – dotyczy narodzin pośmiertnego kultu naczelnika insurekcji. Następnie zwiedzający przenoszą się do świata dawnej Rzeczpospolitej, gdzie rodzi się i wychowuje przyszły bohater narodowy. Ale których narodów jest bohaterem? I co wówczas znaczy słowo „naród”? Jaką przynależność narodową ma przyszły Naczelnik? Na tle jego rodzimego Polesia w Wielkim Księstwie Litewskim ukazane są zarówno bolączki, jak i zalety Rzeczpospolitej połowy XVIII wieku: z jednej strony pusty skarbiec, zbyt małe, zaniedbane wojsko, paraliż sejmu na skutek liberum veto, z drugiej zaś wciąż aktualne wartości, takie jak wolność republikańska, sąsiedzka gościnność, a także początki reform. Działalność księdza Stanisława Konarskiego stanowi świt chrześcijańskiego Oświecenia. Jednym z pokazywanych eksponatów jest zeszyt do religii młodego Tadeusza Kościuszki.
Wraz z dorastającym Kościuszką zwiedzający doświadczą czasów reform i rewolucji po obu stronach Atlantyku. Najpierw w nowo utworzonej przez króla Stanisława Augusta Szkole Rycerskiej w Warszawie, gdzie wzorowy Kościuszko kształci się i zostaje instruktorem kadetów. Potem w Paryżu, gdzie – jako utalentowany rysownik – korzysta ze stypendium królewskiego, uczy się inżynierii i architektury wojskowej. Wreszcie w walczącej o uniezależnienie się od brytyjskiego imperium Ameryce, gdzie pokazuje, co potrafi jako żołnierz, ale także jako człowiek przyjazny Afroamerykanom i rdzennym Amerykanom.
W kraju po wstrząsie pierwszego rozbioru w 1772 roku wprowadzano dalsze reformy. W końcu Sejm Wielki uchwala Konstytucję 3 maja – jej fragmenty słychać na wystawie. Podczas wojny w obronie Konstytucji w 1792 roku Kościuszko dowodzi korpusem wojska i stacza słynną bitwę pod Dubienką. Wojna jest jeszcze nierozstrzygnięta, kiedy król ulega szantażowi carycy Katarzyny II i kapituluje. Niepogodzony z tą decyzją Kościuszko składa monarsze dymisję – dokument ten można zobaczyć na wystawie. Terytorium Rzeczpospolitej zostaje po raz kolejny okrojone w wyniku drugiego rozbioru w 1793 roku, a carat wybija z tej okazji medal, który prezentujemy na ekspozycji.
Punktem centralnym wystawy są wydarzenia z 1794 roku. Rozpoczynamy od konspiracji powstańczej, działającej w trudnych warunkach okupowanego przez Rosjan kraju oraz na emigracji – w Saksonii i Francji. W tej części ekspozycji widać wizerunek Tadeusza Kościuszki utrwalony za pomocą tzw. fizjonorysu. Zwiedzający poprzez panoramę przysięgi Kościuszki na rynku krakowskim docierają do przestrzeni poświęconej ideologii powstania i jego władzom. Wyjaśniamy tutaj struktury i funkcje władzy powstańczej w Koronie Polskiej i Wielkim Księstwie Litewskim. Poruszamy także kwestie stosunku insurekcji do króla, prymasa i religii (i vice versa) i zestawiamy z tym, co dzieje się podczas rządów Terroru w rewolucyjnej Francji. Czym jest w polskich warunkach zdrada i kim są zdrajcy? W głównej przestrzeni wystawy przedstawiamy działania zbrojne przeciw zaborcom w różnych częściach Rzeczpospolitej. Ukazujemy rzeź mieszkańców podwarszawskiej Pragi, dokonaną przez wojsko rosyjskie pod wodzą Aleksandra Suworowa. Zaciekłe walki o Warszawę i Wilno pokazujemy za pomocą dużych interaktywnych makiet, a przestrzeń wokół nich zdobią rysunki Piotra Norblina i Aleksandra Orłowskiego. Zwiedzający będą mogli przemierzać szlaki kurierów – przez lasy, bagna i brzegi jezior – docierających z odezwami władz powstańczych do cichych parafii na Suwalszczyźnie. Miłośnicy militariów znajdą w tej największej przestrzeni wystawy bogatą kolekcję broni białej, palnej i artyleryjskiej, a także kule z pól bitew. Dowiedzą się, jak nierówne są siły zbrojne powstańców i zaborców oraz jakie szanse na zwycięstwo miała insurekcja.
