„Formy obecności. Sztuka Łemków/Rusinów Karpackich” to pierwsza w historii tak szeroka prezentacja dorobku artystycznego tej karpackiej społeczności. Obejmuje twórców uznanych, takich jak Andy Warhol, Epifaniusz Drowniak (Nikifor) czy Jerzy Nowosielski oraz artystki i artystów funkcjonujących dotąd poza głównym nurtem.
Łemkowie, zwani także Rusinami Karpackimi, to grupa etniczna od stuleci zamieszkująca zarówno północne, jak i południowe stoki głównego grzbietu Karpat. Wystawa przywraca widzialność ich twórczości, która przez lata pozostawała na marginesie dominujących narracji o sztuce europejskiej. Udowadnia, że sztuka Łemków/Rusinów Karpackich nie jest folklorystyczną ciekawostką, lecz żywą, autonomiczną i wielowymiarową częścią kultury – zdolną do prowadzenia dialogu zarówno z duchowym dziedzictwem Karpat, jak i ze współczesną estetyką.
Istotnym tłem tej historii są doświadczenia przymusowych migracji, asymilacji, obozu w Talerhofie oraz akcji „Wisła”. Pamięć o tych traumatycznych wydarzeniach powraca w pracach artystek i artystów oraz w przedmiotach codziennego użytku pochodzących z łemkowskich/rusińskich domów. W przestrzeni wystawy stają się one żywymi świadkami historii oraz znakami trwania wspólnoty, która – mimo rozproszenia – potrafiła zachować swój język, tożsamość i pamięć.
Ekspozycja obejmuje szeroki geograficzny kontekst – od Polski, Słowacji, Węgier i Serbii, przez Czechy, Rumunię, Ukrainę i Chorwację, po diasporę w Stanach Zjednoczonych. W tym świetle słynne słowa Andy’ego Warhola „I’m from nowhere” nabierają nowego sensu: mówią o tożsamości, która potrafi trwać ponad granicami i zmieniającymi się miejscami.
Wystawa czasowa „Formy obecności. Sztuka Łemków/Rusinów Karpackich” przełamuje wieloletnią ciszę i ujawnia wykluczenia obecne w historii instytucjonalnego oglądu sztuki. Przywracając głos tym, którym przez dekady go odmawiano, pokazuje, że dziedzictwo Łemków/Rusinów Karpackich nie tyle powraca, ile konsekwentnie trwa – mimo prób jego unieważnienia i asymilacji – jako żywy element współczesnej kultury.
