O wystawie

Sztuka ludowa to zjawisko kulturowe, które powstało w wyniku kontaktu dwóch odmiennych grup społecznych. Jedną z nich byli wykształceni mieszkańcy modernizującego się szybko świata, a drugą niewykształceni mieszkańcy tkwiącej w feudalnych relacjach wsi. W Polsce nowoczesny wynalazek sztuki ludowej stał się nieodłączną częścią romantycznej ideologii narodowej, był u początków nowoczesnego wzornictwa oraz awangardowej koncepcji sztuki, a w czasach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej został jednym z podstawowych składników polityki kulturalnej państwa, nie pozbawionym zresztą znaczenia gospodarczego.

„Ludowość” to kategoria, w której miejscu inteligenci zawarli wszystkie swoje tęsknoty za „szczerością prymitywu” i „korzeniami narodu”. Natomiast „dwie dusze” to koncept, który miał połączyć romantyczny fantazmat sztuki ludu z rzeczywistością wytwarzania sztuki ludowej w PRL. Przy jego pomocy Aleksander Jackowski – jeden z najważniejszych współtwórców zjawiska sztuki ludowej – opisywał sytuację, w której wiejscy twórcy wyznawali dwie różne estetyki: „jedną na użytek własny, drugą – gdy z jakiegoś powodu ma wrócić do form tradycyjnych”. Tacy twórcy i twórczynie mianem „ludowych” określali wyroby przeznaczone dla miejskiego odbiorcy, podczas gdy te dla klientów ze wsi nazywali „swoimi”.

Autorstwo sztuki ludowej
Figura „dwóch dusz” wskazuje więc z jednej strony, że sztuka ludowa nie istnieje bez inteligenckiego udziału, a z drugiej każe jednocześnie pamiętać, że kreatywność artystyczna mieszkańców wsi wykracza daleko poza ramy „ludowości”. Choć bowiem autorstwo sztuki ludowej przypisuje się wyłącznie wiejskim wytwórcom, to nie jest nią bynajmniej wszystko, co na wsi powstaje, lecz tylko to, co spośród wiejskich wytworów za sztukę ludową uznał inteligent. Dzieło sztuki ludowej ma zawsze dwóch autorów: tego, który wykonał je na wsi, i tego, który na wieś przyjechawszy, wyselekcjonował je jako ludowe. W przypadku większości ludowych dzieł selekcjoner udzielał także instrukcji, jak je wykonać i pokazywał wiejskim wytwórcom, co uważa za piękne, bo ludowe.

Metafora „dwóch dusz”
Dlaczego jednak zmiana stylu twórcy ludowego budzi niepokój i trzeba ją tłumaczyć metaforą „dwóch dusz”, podczas gdy stylistycznie i formalnie różnorodna twórczość Picassa oznacza jego rozwój artystyczny? Tak działa figura twórcy ludowego, którego „stylistyczny prymitywizm” jest „naturalnym” wynikiem warunków egzystencji, a nie wyborem artystycznym. Wytworzona w nowoczesnym polu sztuki figura to Inny artysty nowoczesnego, skrępowanego wyuczonymi konwencjami i podejmującego świadome wybory stylistyczne. Mit, który pobudzał wyobraźnię artystów awangardowych szybko jednak zaczął pękać w szwach w realiach materialnego wytwarzania sztuki ludowej. Wystawa prezentuje sztukę ludową jako skutek relacji społecznej, która była pod wieloma względami niesymetryczna, starając się równocześnie wskazywać na różne aspekty sprawczości twórców rzeczy nazywanych „ludowymi”.

Obiekty na wystawie
Wystawa wykorzystuje wyłącznie zbiory Państwowego Muzeum Etnograficznego. Oprócz dzieł znanych i publikowanych prezentuje obiekty nigdy dotąd nie prezentowane lub pokazywane rzadko. Pokaz obejmuje tkaniny, malowanki na papierze, wycinanki, malowane makatki, ceramikę, rzeźbę, malarstwo i drzeworyty, a także elementy strojów i obiekty o charakterze pamiątkarskim i dekoracyjnym. Wykorzystane też zostały materiały archiwalne i fotografie z archiwum PME.