Wystawa powstała z okazji 120. rocznicy wydania „Nocy listopadowej”, którą Stanisław Wyspiański napisał po krótkiej wizycie w Łazienkach Królewskich. Ekspozycja przybliża inspiracje estetyczne i literackie pisarza oraz dzieje sceniczne słynnego dramatu. Zaprezentowane zostaną m.in. fotografie, plakaty i afisze teatralne, a także kostiumy, rekwizyty i fragmenty scenicznych dekoracji.

„Noc listopadowa” a Łazienki Królewskie
Stanisław Wyspiański napisał „Noc listopadową” po wizycie w Łazienkach Królewskich, do której doszło podczas jego jedynego pobytu w Warszawie na przełomie stycznia i lutego 1898 r. To właśnie wyjątkowa topografia królewskiej rezydencji (zabytkowe ogrody, klasycystyczna architektura) oraz jej historia wpłynęły na kształt słynnego dzieła. Pisarz podjął w nim temat antyrosyjskiego powstania, które wybuchło w nocy z 29 na 30 listopada 1830 r. w Szkole Podchorążych w Łazienkach Królewskich. Stąd też akcja dramatu w przeważającej części rozgrywa się na terenie królewskiej rezydencji: w Szkole Podchorążych (dzisiejsza Podchorążówka), Pałacu na Wyspie, Teatrze na Wyspie (Amfiteatr) oraz pod Pomnikiem Jana III Sobieskiego. Wydarzenia historyczne przeplatają się z mitologią grecko-rzymską, a bohaterami są zarówno postaci z kart historii, jak i ożywające z łazienkowskich posągów bóstwa olimpijskie oraz istoty z ich otoczenia, np. satyry czy Eumenidy.
„Ikonosfera Wyspiańskiego” – co zobaczymy na wystawie?

Tematyka wystawy oscyluje zarówno wokół XIX-wiecznej historii Łazienek Królewskich, jak i wyobraźni poetyckiej, plastycznej oraz teatralnej Stanisława Wyspiańskiego. Poznamy artystyczne inspiracje pisarza, związki Łazienek Królewskich z „Nocą listopadową” oraz dzieje sceniczne dramatu.

Ekspozycję otworzy geneza utworu. Zobaczymy m.in. oryginalne XIX-wieczne druki dwóch najważniejszych opracowań na temat powstania listopadowego z kolekcji Biblioteki Narodowej. Były to podstawowe lektury historyczne, z których Stanisław Wyspiański korzystał w czasie tworzenia dramatu. W dalszej części wystawy zostaną ukazane estetyczne inspiracje pisarza, wśród których były m.in. łazienkowskie dzieła sztuki, jak rzeźby Pallas Ateny i Aresa z Pałacu na Wyspie, „Iliada” Homera, dramaty muzyczne Richarda Wagnera czy obraz „Wyspa umarłych” Arnolda Böcklina (nawiązanie do dzieła według Maxa Klingera i Jacka Malczewskiego na wystawie od stycznia 2025 r.).

Dla Stanisława Wyspiańskiego inspiracją do stworzenia postaci Ateny, oprócz łazienkowskiej rzeźby, był prawdopodobnie także jej wizerunek autorstwa Gustava Klimta. Reprodukcja dzieła Pallas Ateny, wykorzystanego jako afisz pierwszej wystawy Secesji Wiedeńskiej, trafiła na okładkę pisma „Ver Sacrum”, w który publikował Stanisław Wyspiański. Magazyn będzie prezentowany na wystawie w Muzeum Łazienki Królewskie.

Ważną częścią ekspozycji są sceniczne dzieje „Nocy listopadowej” z lat 1908-2022. Zaprezentowane zostaną rysunki Stanisława Wyspiańskiego do „Nocy listopadowej” oraz makiety teatralne m.in. jego autorstwa. Zobaczymy również fotografie, plakaty i afisze teatralne, kostiumy, rekwizyty i fragmenty dekoracji, a także dokumenty pracy nad inscenizacjami, czyli szkice reżyserów i projekty scenografów. Większość tych obiektów pochodzi z teatralnych magazynów, na co dzień niedostępnych dla widzów, będą więc niewątpliwą atrakcją.

Na wystawie zostaną też przypomniane teatralne realizacje „Nocy listopadowej” na najważniejszych polskich scenach; począwszy od prapremiery przygotowanej 28 listopada 1908 r., tj. rok po śmierci Stanisława Wyspiańskiego, jednak zgodnie z jego wskazówkami, w reżyserii Ludwika Solskiego w Teatrze Miejskim w Krakowie. Szczególnie wyeksponowane będą również inscenizacje trzech wybitnych reżyserów powojennych: Kazimierza Dejmka (z 1956 r. w Teatrze Nowym w Łodzi ze scenografią Andrzeja Stopki; w 1960 r. przeniesiona do Teatru Polskiego w Warszawie), Andrzeja Wajdy (zaprezentowana w 1974 r. w Starym Teatrze w Krakowie z kostiumami Krystyny Zachwatowicz, w 1978 r. zarejestrowana w Łazienkach Królewskich i na ulicach Warszawy dla Telewizji Polskiej) oraz Jerzego Grzegorzewskiego (z dekoracjami Andrzeja Majewskiego w Teatrze Narodowym po odbudowie, w dwóch wersjach z listopada 1997 r. i 2000 r.). Zobaczymy, jak były pokazywane Łazienki Królewskie w poszczególnych spektaklach, jakim podlegały metamorfozom i jakie znaczenie symboliczne nadawali im reżyserzy teatralni.

Na wystawie usłyszymy ponadto fragmenty ścieżek muzycznych z wybranych inscenizacji „Nocy listopadowej”. Dramat, co warto podkreślić, jest operą, a ściślej – librettem dramatu muzycznego w stylu Richarda Wagnera.